Opiniestuk Bert Willems: Kunst en wetenschap

Kunst en wetenschap

‘Kunst en wetenschap’ (of ‘Wetenschap en kunst’), het zijn twee  domeinen die al heel lang deel uitmaken van ons culturele landschap. Misschien zelfs zo lang dat we kunnen veronderstellen dat ze een zeer belangrijke rol spelen bij de bepaling van datgene wat we cultuur noemen. Maar hoe staan de twee domeinen kunst en wetenschap ten opzichte van elkaar? Hoe verhoudt het ene zich tegenover het andere? Staan ze naast elkaar zoals ‘Simon and Garfunkel’ of ‘Dimitri Vegas and Like Mike’ op het podium staan? Of kunnen we wat betreft de relatie tussen beide domeinen beter kijken naar de manier waarop ‘Iggy and the Stooges’, ‘Nick Cave and the Bad Seeds’, of ‘Hugo Matthysen en de Bomen’ zich op het podium begeven? Staan de twee domeinen als evenwaardig naast mekaar? Of kan het ene domein slechts waarde krijgen in het licht van het andere? En als we over waarde spreken, hoe kan deze dan best omschreven worden?

Oorsprong

De oude Grieken maakten, in het prille begin van datgene wat we nu de westerse cultuur noemen, een onderscheid tussen verschillende vormen van kennis. Een eerste belangrijke onderscheid in kennisvormen is dat tussen Doxa en Episteme. Deze eerste vorm van kennis, Doxa, staat hierbij voor de mening van de gewone man in de straat, het ‘gezwets’ dat nergens toe leidt, de toogpraat van de zatlap die ‘draait met de wind’, de anonieme uitingen als reactie op een Facebook-post (om aan te tonen dat het begrip niet enkel zijn waarde heeft in een oud-Griekse context). Daartegenover werd de Episteme geplaatst. Het betrof hier de echte, op rationaliteit gebaseerde kennis van de filosofen (en later ook de wetenschappers), kennis die een absolute waarde heeft en zodoende de individuele meningen van individuen overstijgt. Het is een vorm van kennis die ‘neutraal’ en ‘passief’ (‘objectief’ zouden we nu zeggen) tot stand komt, zonder inmenging van instrumentele of strategische belangen (‘fundamenteel’). Tegenover de Episteme (de kennis die puur op basis van ‘het verstand’ tot stand komt) werd ten slotte ook Techne geplaatst, een vorm van kennis gebaseerd op ‘het handelen’. Het kan beschouwd worden als een vorm van kennis die vervat zit in onze directe omgang met de werkelijkheid. Techne werd later in het Latijn naar Ars vertaald waardoor het naast de associatie met techniek nu ook geassocieerd wordt met kunst en design.

Wetenschap boven kunst

Gebaseerd op deze oud-Griekse begrippen om de verschillende kennisvormen te omschrijven komen we uit bij een bepaalde verhouding tussen kunst en wetenschap die ook nu nog, in onze hedendaagse cultuur, af en toe de kop op steekt: wetenschap boven kunst. Kunst lijkt zich dan te beperken tot de individuele (‘subjectieve’) uitingen van kunstenaars en kan zodoende niet meer zijn dan het louter ‘verfraaien’ van de werkelijkheid die dan idealiter door de wetenschap (‘objectief’) wordt blootgelegd. Bij de oude Grieken was het vooral Plato die zich minachtend uitliet over de kunsten. Hij beschouwde de kunsten als bedrog omdat ze de mensen het zicht ontnamen op de waarachtige (absolute) ideeën. De kunstenaar is als het ware een imitator (een omzeiler van de natuur) die zich enkel richt op datgene wat met de zintuigen waargenomen kan worden (de misleidende werkelijkheid). Etymologisch vinden we deze associaties nog terug in termen zoals ‘art-ificieel’ of ‘kunstmatig’. Volgens deze visie is het domein der kunsten als louter verfraaiing en verdraaiing van de werkelijkheid, duidelijk minderwaardig aan het domein der wetenschappen.

Kunst boven wetenschap

Niet alle grote denkers hanteerden zo een negatief beeld met betrekking tot de kunsten. Sommigen gingen eerder uit van een omgekeerde situatie. Ook hier zien we sporen van terug in onze hedendaagse cultuur. De kunsten zouden hierbij meer van het echte leven, in al zijn aspecten, kunnen vatten, daar waar de wetenschappen enkel met een beperkte louter rationele blik naar de werkelijkheid kijken, als het ware vanuit hun ivoren toren: kunst boven wetenschap. Meer en meer werd immers duidelijk dat er limieten waren aan ‘het verstand’ om te komen tot absolute kennis met betrekking tot de werkelijkheid. Het instrumentele en strategische karakter van de wetenschappen werd naar voren gebracht en voor filosofen zoals o.a. Arthur Schopenhauer, Henri Bergson en Martin Heidegger richten de wetenschappen zich enkel op kennisvormen die in het verlengde liggen van het gewone dagdagelijkse denken. Net doordat de kunsten belangeloos en los van instrumentele bepalingen zich tot het echte leven verhouden, en daarmee de beperkingen van het verstand omzeilen, geven ze een beter en breder zicht op de werkelijkheid dan de wetenschappen. Ook binnen de fenomenologie, zoals ontwikkeld door Edmund Husserl, die zelf een wiskundige was (dè wetenschappen der wetenschappen), kreeg de subjectieve ervaring een belangrijke rol toegewezen in het verwerven van kennis met betrekking tot de werkelijkheid. Doxa, beschouwd als individuele ervaring van de werkelijkheid (‘de fenomenen’), werd door de kunstenaar naar ‘omhoog getild’ (waarbij Doxa dus een positievere invulling kreeg dan bij de oude Grieken). De wetenschapsbeoefening werd daarentegen ‘gedegradeerd’ tot louter Techne, een instrumenteel (methodisch) omgaan met deze werkelijkheid (waarbij Techne dus een negatievere invulling kreeg dan bij de oude Grieken). Volgens deze visie biedt het domein der wetenschappen louter een tot techniek verworden omgang met de werkelijkheid, en is het juist het domein der kunsten die deze werkelijkheid het beste kan begrijpen.

Kennis en betekenis

Doorheen de geschiedenis kunnen er in onze cultuur globaal twee houdingen onderscheiden worden om in het leven te staan. De eerste houding is er één van controle: de mens probeert controle te verwerven over de werkelijkheid. We worden geconfronteerd met problemen en er worden stappen ondernomen om deze problemen op te lossen. Onderliggend aan deze houding is het verzamelen van kennis die cumulatief is en massaal gedeeld kan worden (‘transparantie’). Dit sluit naadloos aan bij een breder fenomeen in onze huidige cultuur (‘efficiëntie’, ‘vooruitgang’). De tweede houding is er één van empathie: de mens voelt mee met de werkelijkheid en geeft er betekenis aan. In plaats van problemen op te lossen kunnen we ook een bepaalde houding aannemen tegenover deze problemen. Immers niet alle problemen zijn oplosbaar. Onderliggend aan deze houding is het ontwikkelen en het verbeelden van betekenis die zin geeft aan het leven. Traditioneel denken we hierbij aan religies en andere filosofische levensvisies maar ook hier gaat het over een breder fenomeen in onze cultuur. We doen soms alsof deze twee houdingen, controle en empathie (of ‘verklaren’ en ‘begrijpen’), compleet los staan van mekaar maar de geschiedenis leert ons dat ze constant op mekaar inspelen. Beide houdingen hebben in relatie met elkaar hun waarde voor ons. Maar ook datgene wat hier onder ‘ons’ verstaan wordt, moet dan zeer breed opgevat worden: niet enkel de westerse cultuur (weg van het ‘Eurocentrisme’), maar ook het niet-menselijk leven (weg van het ‘Anthropocentrisme’) en zelfs niet-levende instanties vallen hieronder (‘de zorg voor de Wereld/Aarde’).

Kunst en wetenschap

Wat is de relatie tussen kunst en wetenschap? Hoe moeten kunstenaars en wetenschappers dan met elkaar omgaan? En volgens welk waarde-systeem moeten hun activiteiten met elkaar vergeleken worden? Naar deze vragen kunnen we terugkeren in het licht van het voorgaande. Het zijn immers belangrijke vragen. Puur institutioneel zijn deze vragen van belang, aangezien de kunsten meer en meer ingebed worden in de academische structuren van hogescholen en universiteiten (daar waar traditioneel de wetenschappen zich goed thuisvoelen) door de academisering van het hoger kunstonderwijs. Maar ook andersom: de wetenschappen komen door de complexe problemen waarmee we geconfronteerd worden (klimaatcrisis, migratie, psychische problemen …) meer en meer naar de voorgrond in onze bredere cultuur (daar waar traditioneel de kunsten zich goed thuisvoelen) en kunnen dus niet langer neutraal en objectief blijven. Interactie tussen de twee domeinen als evenwaardige partners is onafwendbaar. Samen naast mekaar dat podium op! De wetenschappen leren hierbij van de kunsten dat er andere vormen van kennis bestaan (‘impliciete, intuïtieve en belichaamde kennis’), dat de weg naar deze kennis zeer divers kan zijn en niet genormaliseerd hoeft te worden puur op basis van rationele regels (‘pluralisme van methoden’), en dat empathische houdingen in de werkelijkheid soms meer soelaas bieden dan technische oplossingen, waarbij het begrip vooruitgang een andere betekenis kan krijgen (niet louter ‘kennisopbouw’). De kunsten leren hierbij van de wetenschappen dat het verduurzamen en communiceren van resultaten (het begripsmatig/talig uitstijgen boven het individuele ‘hier-en-nu’) en het kritisch reflecteren over onderliggende processen (‘onderwijs en onderzoek’) een meerwaarde heeft. Ook in het kritisch staan ten opzichte van de eigen Doxa (hier terug in de oorspronkelijke negatieve betekenis) en de eigen artistieke praktijk, valt er te leren van de wetenschappen. Zo kunnen kunst en wetenschap samen op het podium het mooiste duet brengen. En hierbij wordt iedereen (niet enkel de kunstenaars en de wetenschappers) uitgenodigd om heel hard mee te zingen.

- Bert Willems